Tip:
Highlight text to annotate it
X
Ik ben geboren in Den Bosch, waarnaar de schilder Hiëronymus Bosch zichzelf noemde.
Ik heb altijd erg gehouden van deze schilder, die in de 15e eeuw leefde en werkte.
Wat interessant is in verband met de moraal is dat in zijn tijd de invloed van religie afnam.
Hij vroeg zich af, denk ik, wat er maatschappelijk zou gebeuren als er geen religie was, of minder religie.
Hij schilderde de beroemde "Tuin der lusten", door sommigen geïnterpreteerd als de mensheid vóór de Zondeval,
of de mensheid überhaupt zonder de Zondeval.
Het zet je aan het denken wat er zou gebeuren als we nooit de vrucht van kennis hadden gegeten, zogezegd,
en wat voor soort moraal we dan zouden hebben.
Veel later, als student, ging ik naar een heel andere tuin, een dierentuin in Arnhem waar we chimpansees houden.
Dit ben ik op jonge leeftijd met een baby-chimpansee.
En ik ontdekte daar dat chimpansees erg machtsbelust zijn, en schreef er een boek over.
Destijds lag de nadruk bij veel dierenonderzoek op agressie en concurrentie.
Ik beschreef het dierenrijk -inclusief de mensheid- als diep van binnen rivaliserend en agressief.
We denken enkel aan ons eigen gewin, in feite.
Dit is de lancering van mijn boek.
Ik weet niet hoe grondig ze het lazen, maar ze leken duidelijk geïnteresseerd.
Tijdens het proces van het onderzoek naar macht en dominantie en agressie enzovoort,
ontdekte ik dat chimpansees het goedmaken na een gevecht.
Wat je hier ziet zijn twee mannetjes die hebben gevochten.
Ze eindigden in een boom, en eentje steekt zijn hand uit.
Een seconde nadat ik de foto nam, gingen ze naar elkaar toe en ze kusten en omarmden elkaar.
Nou is dat erg interessant want destijds ging alles over concurrentie en agressie, dus dit was volstrekt onlogisch.
Het gaat er louter om of je wint of verliest.
Waarom zou je het goedmaken na een gevecht? Dat slaat nergens op.
Dit is hoe bonobo's het doen: bonobo's doen alles met seks, dus ze verzoenen zich ook met seks.
Maar het principe is exact hetzelfde.
Het principe is dat je een waardevolle relatie hebt, die beschadigd is door conflict, dus je moet er iets aan doen.
Mijn hele beeld van het dierenrijk -- mensen inbegrepen -- begon toen te veranderen.
We hebben dit beeld in politicologie, economie, de menswetenschappen, filosofie ook,
dat de mens een wolf is voor zijn medemens.
Diep van binnen zijn we eigenlijk gemeen.
Ik denk dat dat beeld erg oneerlijk is voor de wolf; tenslotte is de wolf een zeer samenwerkend dier.
Daarom hebben zovelen van jullie thuis een hond, die deze eigenschappen ook heeft.
En het is heel oneerlijk voor de mensheid, want de mensheid is eigenlijk veel samenwerkender en empathischer dan haar reputatie.
Dus ik raakte geïnteresseerd in deze thema's en in onderzoek bij andere dieren.
Dit zijn de zuilen van de moraal.
Als je iemand vraagt: "Waarop is de moraal gegrond?" komen altijd deze twee factoren naar voren.
Eén is wederkerigheid, met daaraan gekoppeld een notie van rechtvaardigheid en eerlijkheid.
De andere is empathie en mededogen.
De menselijke moraal is meer dan dit,
maar als je deze twee pijlers weghaalt, blijft er denk ik niet veel over.
Ze zijn dus absoluut essentieel.
Ik zal jullie een paar voorbeelden geven.
Dit is een heel oude video van het Yerkes Primate Center, waar ze chimpansees leren samenwerken.
Dus al zo'n honderd jaar geleden experimenteerden we met samenwerking.
We hebben hier twee jonge chimpansees met een kist.
Die kist is te zwaar voor één om binnen te halen.
Uiteraard ligt er voedsel op de kist, anders zouden ze niet zo hard trekken.
Dus ze halen de kist binnen.
Je kan zien dat ze gesynchroniseerd zijn.
Je ziet ze samenwerken en gelijktijdig trekken.
Dat is al een grote voorsprong op veel andere dieren die dit niet zouden klaarspelen.
En nu krijg je een interessanter plaatje, want nu heeft één van de chimps te eten gehad.
Dus eentje is niet echt meer geïnteresseerd in de taak.
Kijk nu wat er op het eind gebeurt.
Hij neemt zo'n beetje alles.
Dus hier zijn twee interessante punten bij:
Eén is dat de rechterchimp volledig begrijpt dat hij de partner nodig heeft.
Hij begrijpt de noodzaak van samenwerking.
Het tweede is dat de partner bereid is te werken, ook al hoeft hij het eten niet.
Waarom zou dat zijn?
Waarschijnlijk heeft het te maken met wederkerigheid.
Er is veel bewijs bij primaten en andere dieren dat ze wederdiensten leveren.
Hij kan dus een wederdienst verwachten in de toekomst.
Zo werkt dit dus allemaal.
We doen hetzelfde met olifanten.
Nou is werken met olifanten erg gevaarlijk.
Een ander probleem bij olifanten is dat je geen apparaat kan maken dat te zwaar is voor één olifant.
Je kunt het vast wel maken maar dat zou een erg lomp apparaat zijn, denk ik.
Dus wat we hier deden
- we doen dit onderzoek in Thailand met Josh Plotnik -
we hebben een apparaat met daaromheen een enkel touw.
Als je aan deze kant van het touw trekt, verdwijnt het aan de andere kant.
Dus twee olifanten moeten tegelijkertijd het touw oppakken en trekken.
Anders gebeurt er niets en verdwijnt het touw.
Op het eerste filmpje zie je dat twee olifanten, die samen losgelaten zijn, bij het apparaat aankomen.
Het apparaat staat links, met voedsel erop.
Ze komen samen, ze arriveren samen,
pakken samen het touw op en trekken samen.
Dus dit is best eenvoudig voor hen.
Daar zijn ze.
En zo halen ze het binnen.
Maar nu maken we het wat moeilijker.
Want het hele doel van dit experiment is om te zien hoe goed ze samenwerking begrijpen.
Begrijpen ze het zo goed als de chimps, bijvoorbeeld?
Dus in de volgende stap laten we één olifant eerder los,
en die olifant moet slim genoeg zijn om daar te blijven wachten en niet te trekken --
want als hij trekt, verdwijnt het touw en is de test voorbij.
Deze olifant doet eigenlijk iets illegaals wat we hem niet hebben geleerd.
Maar hij toont dat hij het snapt, want hij zet zijn dikke poot op het touw,
gaat erop staan en wacht op de ander die al het werk voor hem gaat doen.
Wat we noemen: klaplopen.
Maar het toont de intelligentie van de olifanten.
Ze ontwikkelen diverse van deze alternatieve technieken die we niet altijd goedkeurden.
De andere olifant komt nu en trekt het naar binnen.
Kijk nu naar de ander. Die vergeet natuulijk niet te eten.
Tot zover samenwerking en wederkerigheid.
Nu iets over empathie, momenteel mijn voornaamste onderzoeksthema.
Empathie heeft twee kenmerken:
Het begrijpende deel -- dit is gewoon een gangbare definitie --
"Het vermogen de gevoelens van een ander te begrijpen en te delen."
...en het emotionele deel. Kortom: empathie heeft twee kanalen.
Eén is het lichamelijke kanaal:
Als je met een droevige persoon praat, zul je je een droevige uitdrukking en postuur aanmeten.
Voor je het weet voel je je droevig.
Dat is het lichamelijke kanaal van emotionele empathie, dat vele dieren hebben.
De gemiddelde hond heeft het ook. Daarom houden mensen zoogdieren in huis
en niet schildpadden of slangen en dergelijke, die dit soort empathie niet hebben.
Dan is er een cognitief kanaal: het vermogen iemands perspectief aan te nemen.
Dat is meer beperkt.
Er zijn weinig dieren -- ik denk olifanten en apen wel -- maar er zijn weinig dieren die dat kunnen.
Synchronisatie, wat deel is van het empathische mechanisme, is een heel oude in het dierenrijk.
Bij mensen kunnen we dat bestuderen met de geeuwreflex.
Mensen gapen als anderen gapen. Het houdt verband met empathie.
Het activeert dezelfde delen van de hersenen.
We weten tevens dat mensen met een sterke geeuwreflex zeer empathisch zijn.
Mensen met weinig empathie, zoals autistische kinderen, hebben geen geeuwreflex.
Dus het is verbonden.
We testen dat in onze chimpansees door hen een geanimeerd hoofd te tonen.
Dat is wat je linksboven ziet: een geanimeerd hoofd dat gaapt.
Er kijkt een chimpansee naar,
een echte chimpansee die een computerscherm bekijkt
waarop we deze animaties afspelen.
Dus de geeuwreflex waarmee jullie waarschijnlijk allemaal bekend zijn --
en misschien zitten jullie nu vrij snel te gapen -- is iets dat we delen met andere dieren.
Het staat in verband met het lichaamskanaal van synchronisatie
dat onder empathie schuilgaat, en dat universeel is onder zoogdieren.
We bestuderen ook complexere uitdrukkingen. Dit is troost.
Dit is een mannelijke chimp die een gevecht verloren heeft,
en een jonge chimp slaat een arm om hem heen om hem te kalmeren.
Dat is troost. Het lijkt sterk op menselijke troost.
Troostend gedrag wordt gedreven door empathie.
Empathie in menselijke kinderen bestudeer je door een familielid verdriet te laten veinzen,
en dan te kijken wat jonge kinderen doen.
Dus het staat in verband met empathie, en naar dat soort uitingen kijken we.
We publiceerden onlangs een experiment waarvan jullie wellicht hebben gehoord.
Het gaat over altruïsme bij chimpansees.
De vraag was: geven chimpansees om het welzijn van anderen?
Decennialang was aangenomen dat alleen mensen dat kunnen,
dat alleen mensen geven om het welzijn van een ander.
We deden een heel simpel experiment.
We doen dat bij chimpansees die wonen in Lawrenceville, in het Yerkes Field Station.
Dit is hoe ze leven.
We roepen ze in een kamer en doen experimenten met hen.
In dit geval zetten we twee chimps naast elkaar.
Eentje heeft een emmer met tokens die verschillende betekenissen hebben.
Eén soort token levert voedsel op voor degene die kiest,
de andere voor hen beiden.
Deze studie deden we met Vicky Horner.
Hier heb je de twee kleuren tokens.
Ze hebben een hele emmer vol.
Ze moeten één van de twee kleuren kiezen.
Je zal zien hoe dat gaat.
Dus als deze chimp egoïstisch kiest,
de rode token in dit geval,
geeft hij die aan ons.
Wij pakken die, leggen ze op een tafel waar twee stukken voedsel liggen,
maar in dit geval krijgt enkel de rechterchimp voedsel.
De linkerchimp loopt weg omdat ze al weet dat dit geen goede test voor haar is.
Het volgende is de pro-sociale token.
Voor degene die kiest -- dat is het interessante hier --
voor degene die kiest, maakt het niet uit.
Ze geeft ons een pro-sociale token en beiden krijgen voedsel.
Degene die kiest, wordt dus altijd beloond.
Dus het is om het even.
Ze zou dan ook blindelings moeten kiezen.
Maar we zien dat ze de pro-sociale token verkiezen.
Deze lijn geeft 50% aan, het verwachte gemiddelde.
Vooral als de partner de aandacht op zichzelf vestigt, kiezen ze meer.
Als de partner ze onder druk zet --
dus als hij water gaat spuwen en probeert te intimideren --
gaan de keuzes omlaag, en willen ze niet...
Alsof ze zeggen:
"Als jij je niet gedraagt, ben ik niet pro-sociaal vandaag."
Dit is wat gebeurt zonder partner, als er geen partner bij zit.
Dus we zagen dat de chimps wel degelijk geven om het welzijn van een ander --
vooral als het groepsgenoten zijn.
Het laatste experiment dat ik jullie wil tonen is ons eerlijkheidsonderzoek.
Dit werd een heel beroemd onderzoek.
Nu zijn er vele andere, want nadat we dit zo'n tien jaar geleden deden werd het heel bekend.
We deden het oorspronkelijk met kapucijnaapjes.
Ik ga het eerste experiment tonen dat we deden.
Het is nu ook met honden gedaan, met vogels en met chimpansees.
Maar met Sarah Brosnan begonnen we met kapucijnapen.
We plaatsten twee kapucijnapen naast elkaar.
Ook deze dieren leven in één groep; ze kennen elkaar.
We halen ze uit de groep en zetten ze in en testkamer.
Ze moeten een heel simpele taak uitvoeren.
Als je ze komkommer geeft voor de taak,
zijn ze graag bereid om dit 25 keer achter elkaar te doen.
Dus komkommer -- ook al is het slechts water in mijn ogen -- komkommer vinden ze uitstekend.
Als je nou de partner druiven geeft --
de voedselvoorkeur van mijn kapucijnaapjes komt precies overeen met de prijzen in de supermarkt --
dus als je ze druiven geeft -- veel beter voedsel -- schep je ongelijkheid tussen hen.
Dat is het experiment dat we deden.
Onlangs filmden we het met nieuwe aapjes die deze taak nog nooit hebben gedaan,
omdat we een sterkere reactie verwachtten, en dat bleek te kloppen.
De linkeraap is degene die komkommer krijgt.
De rechteraap is degene die de druiven krijgt.
De aap die de komkommer krijgt, vindt het eerste stukje komkommer prima.
Het eerste stukje eet ze.
Dan ziet ze hoe de andere aap druif krijgt, en je zult zien wat er gebeurt.
Ze geeft ons een steentje. Dat is de taak.
Wij geven haar een stukje komkommer, dat ze opeet.
De ander moet ons een steentje geven.
Dat doet ze.
Ze krijgt een druif en eet die op.
De andere aap ziet dat.
Ze geeft ons een steentje, en krijgt weer komkommer.
Ze test nu een steentje tegen de muur.
Ze moet het aan ons geven.
En ze krijgt weer komkommer.
Dit is dus eigenlijk het Wall Street-protest dat je hier ziet.
Ik zal jullie vertellen --
Ik heb nog 2 minuten voor een leuk verhaaltje.
Deze studie werd erg beroemd en we kregen veel commentaar,
vooral van antropologen, economen, filosofen.
Ze vonden dit niet leuk.
Ze hadden bij zichzelf besloten, geloof ik,
dat eerlijkheid een complexe zaak is, en dat dieren het niet kunnen hebben.
Eén filosoof schreef ons zelfs dat apen *onmogelijk* gevoel voor eerlijkheid konden hebben,
want 'eerlijkheid was uitgevonden tijdens de Franse Revolutie'.
Een andere schreef een heel hoofdstuk
met de mededeling dat hij zou geloven dat het met eerlijkheid te maken had
indien degene die druiven kreeg, deze zou weigeren.
Nu is het leuk dat Sarah Brosnan, die dit met chimpansees heeft gedaan,
een aantal combinaties van chimpansees had
waar inderdaad degene die de druif kreeg, deze weigerde totdat de ander ook een druif kreeg.
Dus we komen erg dichtbij de menselijke notie van eerlijkheid.
En ik denk dat filosofen hun filosofie nog eens moeten overdenken.
Laat ik samenvatten.
Ik geloof dat er een geëvolueerde moraal bestaat.
De moraal is veel meer dan waarover we het hadden,
maar ze zou onmogelijk zijn zonder deze ingrediënten die we in andere primaten vinden,
namelijk: empathie en troost, pro-sociale tendensen en wederkerigheid, en een gevoel voor eerlijkheid.
Daaraan werken we, om te zien of we een moraal kunnen scheppen van onderaf, zogezegd,
zonder God of religie erbij te halen,
om te komen tot een geëvolueerde moraal.
Ik dank jullie voor je aandacht.